Qeliza

Qeliza është njësia thelbësore, funksionale,ndërtimore dhe strukturale e të gjitha organizmave të gjalla ; është njësia më e vogël mbartëse e jetës. Ky përkufizim u formulua nga Robert Huk, shkencëtar i njohur anglez, i cili ishte i pari që vëzhgoi ekzistencën e qelizës në vitin 1665. Vetë fjala qelizë vjen nga latinishtja, cellula, që do të thotë "dhomë e vogël".

Organizmat ndahen në njëqelizore, si për shembull bakteret, që përbëhen nga një qelizë e vetme, dhe shumëqelizore, si, psh, njerëzit, ku shumë qeliza bashkëveprojnë si një njësi funksionale.

Madhësia e qelizave zakonisht varion nga 1 deri në 30 mikrometër. Por ka edhe raste të veçanta si, psh, veza e strucit, madhësia e së cilës shkon deri në 7 centimetra. Qeliza më e madhe e njeriut është, gjithashtu, veza - madhësia e së cilës shkon nga 110 në 140 mikrometra dhe e cila mund të vëzhgohet edhe me sy të lirë. Si rregull, qelizat shtazore janë më të vogla se sa ato bimore. Pesha e një qelize llogaritet rreth 1 nanogram.

Qeliza përbëhet nga membrana citoplazmike dhe citoplazma, në të cilën gjenden organelet qelizore, të cilat përmbushin funksione të ndryshme jetësore. Qelizat janë të formave të ndryshme. Tek qelizat shtazore gjejmë qeliza në formë drejtkëndëshi, pllakore dhe cilindrike (qelizat epiteliale), zgjatore (qelizat muskulore), yjore (qelizat e kockave), të degëzuara (qelizat nervore).

Qelizat në organizëm ndahen në Qeliza Prokariote (pa-organele qelizore) dhe Qeliza Eukariote (me oraganele).

Qelizat Prokariote : Janë qeliza që gjinden në forma te veçanta. Kane membrane qelizore, mirëpo organelet mungojnë. Ndër me te qelizat prokariote me te shpeshta janë Bakteret.

Qelizat Eukariote : Janë qeliza që përmbajnë strukture komplete mbrenda membranës qelizore, për dallim nga Prokariotet, qelizat eukariote përmbajnë membranën qelizore që mban me vete materialin gjenetik. Organelet qelizore me te shpeshta që gjinden mrenda membranës janë : Mitokondritë, Kloroplastet dhe Aparati i Golgjit. Mirëpo kemi edhe shume organele te tjera që kanë funksione te ndryshme, ato janë : Ribozome, Lizozome, Rrjeti endoplazmatik etj.

Çdo qelizë ka veti të ndryshme, disa nga këto veti janë :

- Riprodhimi - me anë të ndarjes binare, mitozës ose mejozës

- Metabolizmi -

- Reagimi ndaj ngacmimeve të jashtme, si ndryshimi i temperaturës apo pH-së.

Struktura e qelizës-

Qeliza e një kafshë tipike, ku tregohen përbërësit nënqelizorë. Organelet : (1) bërthamëza (2) bërthama (3) ribozomet (4) fshikëza (5) retikuli endoplazmatik (ER) (6) aparati i Golxhit (7) Citoskeleti (8) ER (9) mitokondria (10) vakuola (11) citoplazma (12) lisozomet (13) centriolat

• Qelizat prokariota : Qelizat prokariota nuk kanë bërthamë të krijuar, edhe pse ekziston materiali bërthamor i shpërndarë në citoplazmë. Në këtë grup bëjnë pjesë bakteret dhe algat blu të gjelbra.

• Qelizat eukariota : Qelizat eukariota kanë bërthamë e cila përkufizohet me mbështjellësin e saj nga pjesa tjetër e citoplazmës. Ky tip i qelizave ndërton organizmat e tjerë, përveç baktereve dhe algave blu të gjelbra.

• Bërthama e qelizës : Pjesa qendrore e qelizës që përmban informacion gjenetik në formën e ADN-së dhe udhëheq procesin e sintezës së proteinave. Bërthama është organela kryesore e qelizës dhe kontrollon proceset e të gjitha organeleve të tjera qelizore. Ajo ka materialin trashëguar në strukturat fijezore të saj, që quhen kromozome. Secilin kromozom e ndërton molekula e ADN, segmentet e së cilës janë gjenet. Në gjene gjenden të shkruara informatat e trashëguara nga prindërit.

• Citoplazma : Substancë e lëngshme që formon pjesën e brendshme të qelizës që rrethon bërthamën dhe në të cilën notojnë organelet e qelizës. Citoplazma është tretësirë ujore e cila 60-80% ka ujë, ndërsa gjendet në hapësirën ndërmjet membranës qelizore dhe bërthamës. Këtu zhvillohen të gjitha proceset, të cilat qelizës i sigurojnë funksionim normale të jetës.

• Aparati i Golxhit : Strukturë qelizore e përbërë nga një grup qeskash qelizore. Përfshihet në punën për transportimin e proteinave në qelizë. Kompleksi i Golxhit është sistem i membranave të lëmueshme, të cilat formojnë kanale qese dhe toptha sekretues, të radhitur në formë të një harku. Ka rol sekretues.

• Retikuli endoplazmatik : Strukturë qelizore e përbërë nga një rrjet xhepash që rrethojnë bërthamën. Përfshihet në punën për sintezën e proteinës.

• Centriola : Strukturë qelizore që luan një rol të rëndësishëm gjatë mitozës.

• Vakuola : Boshllëk në formë sferike ku ruhen uji, mbetjet dhe substanca të tjera të nevojshme për qelizën.

• Mitokondria : Strukturë që ndihmon në frymëmarrjen e qelizës. Prodhon dhe ruan energjinë e qelizës. Mitokondriet janë organele në të cilat krijohet energjia e nevojshme për të gjitha proceset biokimike, të cilat zhvillohen në qelizë, e të cilat mundësojnë funksionimin dhe ekzistencën e saj. Prandaj, me të drejtë këto organele shënohen si uzina energjetike të qelizës.

• Ribozomi : Organele e lirë e lidhur pas retikulit endoplazmatik. Prodhon proteinat e domosdoshme për krijimin dhe funksionimin e trupit të njeriut. Ribosomet janë organele qelizore në të cilat krijohen proteinat, të domosdoshme për funksionimin dhe rritjen e qelizës. Informatat për sintezën e proteinave janë të shkruara në kromozome. Prandaj, këto organele ndryshe quhen edhe uzina të sintezës së proteinave.

• Mikrotubula : Strukturë cilindrike ku mbështetet qeliza dhe lejon organelet dhe substancat që gjenden në qelizë të lëvizin brenda saj.

• Pseudopodi : Zgjatim i citoplazmës së disa qelizave që shërben kryesisht për zhvendosjen e qelizës.

• Mikrofilamenti : Strukturë në formën e shufrës ku mbështetet qeliza për të marrë formën që ka.

• Kloroplastet : Kloroplastet gjenden vetëm në qelizet biomore, kanë klorofil dhe në to kryhet procesi i fotosintezës-i krijimit të materieve organike prej materieve inorganike me ndihmën e energjisë së diellit.

Membrana e qelizës është shtresë dyshe prej molekulash lipide që formon sipërfaqen e jashtme të qelizës. Përbërësit kryesorë të membranës së qelizës janë :

Lipidet : Molekula që përmbajnë acide yndyrore nga të cilat krijohet membrana qelizore. Lipidet (Yndyrat) përmbajnë karbon, hidrogjen dhe oksigjen. Lipidet paraqesin grupin mjaft heterogjen te komponimeve organike, të cilat nuk treten në ujë, por treten në tretës organikë. Çdo molekule lipidike përbëhet nga një molekulë alkool glicerinë dhe tri molekula acide yndyrore. Në këto bashkëdyzime organike bëjnë pjesë yndyrat e thjeshta dhe ato të përbëra. Yndyrat e thjeshta përmbajnë vetëm acide yndyrore dhe glicerinë. Yndyrat e përbëra, përveç acideve yndyrore dhe glicerinës, përmbajnë edhe atome te fosforit e të azotit. Ndër lipidet e përbëra, më të përhapura janë lipoproteinat, fosolipidet, karotenoidet, steroidet etj. Fosfolipidet marrin pjesë në ndërtimin e membranave qelizore. Lipidet, në radhë të parë shërbejnë si burim i rëndësishëm energjetik (nga djegia e një grami yndyrë lirohen 9,5 kilokalori, pra dy herë m shumë se nga djegia e një grami karbohidrate) për qelizën dhe për organizmin.

Proteina : Përbërës organik prej aminoacidesh. Në membranën e qelizës, proteinat krijojnë kanale që bëjnë të mundur shkëmbimin e lëndëve me mjedisin e jashtëm.

Bërthama e qelizës - Pjesa qendrore e qelizës që përmban informacion gjenetik në formën e ADN-së dhe udhëheq procesin e sintezës së proteinave.

Pjesët kryesore të bërthamës qelizore janë :

• Bërthamëza : Trup sferik brenda bërthamës që luan rol në sintezën e ribozomeve.
• Kromatina : Substancë që përbëhet nga proteinat dhe ADN-ja e qelizës. Gjatë mitozës futet në kromozome.
• Nukleoplazma : Substancë e lëngshme që krijon pjesën e brendshme të bërthamës së një qelize në të cilën lëvizin kromatina dhe bërthamëzat.
• Mbështjellja e bërthamës : Membrana që rrethon bërthamën.

Bërthama është më e dendur se citoplazma, e veçuar me mbështjellës bërthamor me pore. Krahas asaj merr pjesë në proceset jetësore, në bërthamë gjenden kromozomet, të cilat bartinn informatën gjenetike (trashëgiminë).

Trupi i njeriut ka rreth 200 tipe qelizash të cilat kanë karakteristika dhe forma të ndryshme në varësi të funksioneve që kryejnë në organizëm.Çdo qenie njerëzore përmban më shumë se 50 trilionë qeliza. Çdo minutë vdesin qindra milionë syresh dhe po aq lindin përmes procesit të ndarjes së qelizës. Disa prej tyre, si qelizat e bardha të gjakut, vdesin pas disa orësh jetë, ndërsa disa të tjera, si neuronet, mund të jetojnë sa vetë njeriu.