Argjentina

Argjentina (spanjisht: Argentina, shqiptimi: Ahrrshentina) është një shtet në Amerikën Jugore. Në lindje kufizohet nga Oqeani Atlantik, në perendim me Kilin, në veri me Bolivinë dhe Paraguain ndërsa në verilindje me Brazilin dhe Uruguain. Emri i saj ka ardhur nga kolonizatorët spanjollë të cilët shpresonin se në këtë tokë do të gjenin Argjend. Argjentina morri pavarësinë me 9 korrik 1816 nga Spanja.

Argjentina ëshhtë shtet i Amerikës Latine. Ajo në lindje ka kufi ujor, ndërsa në verilindje , në veri dhe perëndim, ka kufi tokësor. Ajo ka shtrirje meridionale. Gjatësia veri jug e saj është 3700 km. Argjentina zë pjësën më të madhe te rajonit të pampës. Vendi është shteti i dytë me sipërfaqe më të madhe në Amerikën Latine.

Relievi i Argjentinës cilësohet me disa tërësi të mëdha natyrore:

• Grand Çako
• Pampa
• Rrafshnalta e Patagonisë
• Andet

Argjentina e sotme ka qenë pjesë e administruar nga Nën mbretëria Peruane cila administronte territorin e Amerikës jugore me përjashtim të tokave nën sundimin e portugezëve. Në vitin 1776 krijohet Nën mbretëria e Rio de la Platës me kryeqendrën në Buenos Aires e cila administronte përveç Argjentinës së sotme edhe Bolivinë, Paraguain dhe Uruguain.

Revolucioni i Majit filloi Luftën e Argjentinës për Pavarësi midis patriotëve dhe monarkistëve. Junta e Parë, qeveria e re në Buenos Aires, i dërgoi fushata ushtarake në Kordova, Perunë e Sipërme dhe Paraguaj, dhe mbështeti kryengritjet në Banda Orientale. Fushatat ushtarake u thyen dhe Brazili kolonial mbështeti monarkistët në Montevideo, duke e detyruar Buenos Airesin të nënshkruajë një armëpushim. Paraguai qëndroi neutral gjatë pjesës së mbetur të konfliktit, Peruja e Sipërme mposhti fushatat e mëtejshme ushtarake, dhe Banda Orientale u pushtua nga William Brown gjatë ripërtëritjes së armiqësive. Organizimi kombëtar, si nën një qeveri të centralizuar të vendosur në Buenos Aires, ose si një federatë, filloi gjithashtu Luftën Civile të Argjentinës, me konfliktet e Buenos Aires dhe José Gervasio Artigas. Deklarata e Pavarësisë Argjentinasi është lëshuar nga Kongresi i Tucumán-it në 1816. Martín Miguel de Guemes i mbajti monarkistët në gji në veri, ndërsa José de San Martín bëri Kalimin e Andeve, duke siguruar pavarësinë e Kilit. Me Marinën kiliane në dispozicion të tij ai pastaj filloi luftën në fortesën mbretërore të Limës.

Beteja e Cepedës e 1820-ës, e zhvilluar midis Centralistëve dhe Federalistëve, rezultoi në fundin e autoritetit të centralizuar kombëtar dhe ka krijoi një vakuum të pushtetit. Një kushtetutë e re u miratua në 1826, gjatë Luftës me Brazilin, dhe Bernardino Rivadavia u emërua President i parë i Argjentinës. Kjo kushtetutë u refuzua shpejt nga provincat, për shkak të paragjykimeve të saj centraliste, dhe Rivadavia dha dorëheqjen menjëherë pas kësaj. Guvernatori i ri Manuel Dorrego u rrëzua dhe u ekzekutua nga Juan Lavalle, gjë që keqësoi luftën civile. Juan Manuel de Rosas, i cili ishte deri më tani një kauboj i thjeshtë, organizoi rezistencën kundër Lavalle dhe restauroi autoritetet e rrëzuara. Krahinat u riorganizuan pastaj vetë si Konfederata Argjentinës, një konfederatë të lirshme e krahinave që u mungonte një kryetar të përbashkët të shtetit. Në vend të kësaj ata deleguan disa kompetenca të rëndësishme për guvernatorin e Provincës Buenos Aires, të tilla si pagesa e borxhit ose menaxhimin e marrëdhënieve ndërkombëtare.

Juan Manuel de Rosas sundoi nga 1829 deri në 1832, dhe nga 1835 deri në 1852. Gjatë mandatit të tij të parë ai thirri paktin Federal dhe mundi Ligën Unitariane. Ai u përball me disa sulme unitariane dhe një gjendje të vazhdueshme lufte, duke përfshirë një bllokadë franceze 1838-1840, Luftën e Konfederatës në veri, një bllokadë anglo-franceze (1845-1850), dhe revoltën e krahinës Corrientes. Rosas mbeti i pamposhtur në këtë seri të konflikteve dhe parandaloi humbje të mëtejshme të territorit kombëtar. Refuzimin e tij për miratimin e një kushtetute kombëtare, në bazë të paktit Federal, bëri që guvernatori i Entre Rios, Justo José de Urquiza të kthehet kundër Rosas. Ai e mundi atë në betejën e Caseros, duke e detyruar atë të shkojë në mërgim. Marrëveshja e San Nicolás pasoi, dhe më pas u shpall Kushtetuta e Argjentinës më 1853. Duke e refuzuar atë, Buenos Aires u shkëput nga Konfederata dhe u bë shteti i Buenos Aires. Lufta midis tyre zgjati gati një dekadë, dhe përfundoi me fitoren e Buenos Aires në betejën e Pavonit.

Buenos Aires iu bashkua Konfederatës, dhe Bartolomé Mitre u zgjodh presidenti i parë i vendit të bashkuar në 1862. Mitre filloi fushatat ushtarake kundër dy federalëve të mbetur në Argjentinë, të bardhët nga Uruguaji, dhe Paraguaji. Lufta e Aleancës së Trefishtë, në aleancë me Uruguajin dhe Brazilin, la mbi 300.000 të vdekur dhe shkatërroi Paraguajin. Në pamundësi për të ndikuar zgjedhjet e presidentëve të mëvonshme, Domingo Faustino Sarmiento dhe Nicolás Avellaneda u zgjodhën pas tij. Megjithëse ishin unitarianë, ata nuk ishin nga Buenos Aires dhe kishtin konflikte me të. Mitre u përpoq dy herë të shkëpuste Buenos Aires nga vendi përsëri, por dështoi. Avellaneda propozoi federalizimin e Buenos Aires, dhe selia e qeverisë kombëtare u zhvendos përkohësisht në Belgrano (e cila nuk ishte pjesë e Buenos Aires deri atëherë). Konflikti ushtarak përfundoi me fitoren e ushtrisë kombëtare dhe federalizimin e qytetit.

Pas 1875 një valë e investimeve të huaja dhe emigracionin nga Evropa çoi në forcimin e një shteti koheziv, zhvillimin e bujqësisë moderne dhe në një rizhvillim të shoqërisë dhe ekonomisë argjentinase. Sundimi i ligjit u konsolidua, në masë të madhe, nga Dalmacio Vélez Sársfield, Kodi Tregëtar i 1860-ës i të cilit dhe Kodit Civil i 1869-ës hodhi themelet për ligjet statutore Argjentinës. Fushata ushtarake e gjeneral Julio Argentino Roca në 1870 krijoi dominimin e Argjentinës mbi Pampas jugore dhe Patagoninë, nënshtruar popujt e mbetur vendas, dhe e la 1,300 indigjenë të vdekur.

Koha gjatë viteve 1880-1912 përshkruhet nga migrimi i emigrantëve të dominuar nga spanjollët dhe italianët të cilët vendoseshin në qytete dhe në të ashtuquajturat “koloni”.

Në vitin 1893 filloi konflikti me Kilin, pasi rajoni në Bolivi, i quajtur Puna de Atacama, iu bashkëngjit Argjentinës.

Brenda viteve 1912 dhe 1946 bëhet disa herë ndërrimi në mes të qeverive demokratike dhe diktatorëve. Para së gjithash vitet e ’30 të këtij shekullit mbahen mend si vitet e mëdha (spanjisht:década infame ).

Gjatë Luftës së Dytë Botërore zyrtarisht Argjentina ishte neutrale. Gjatë luftës Argjentina ishte caku i emigrantëve Evropianë.

Në vitin 1978 krijohet gjendja kritike e konfliktit të armatosur në mes të Argjentinës dhe Kilit. Shkak i këtij acarimi ishin ishujt Lemox, Picton dhe Nueva në kanali Beagle në të cilat mendohej se kanë rezerva të naftës. Konflikti përfundonë me një marrëveshje mbi kufinjët të propozuar nga Vatikani më 16 dhjetor 1988.

Në prill të 1982-së shefi i “jutes”-Leopoldo Galtieri e shtinë Argjentinën në konflikt të armatosur me Britaninë e Madhe. Lufta filloi për shkak të ishujve në lindje të Argjentinës ("Islas Malvinas") të cilat sipas kushtetutës së Argjentinës ishin pjesë e federatës por që administroheshin nga Britanikët. Zbarkimit të trupave argjentinase britanikët ju kundërpërgjigjën me një sulm në ajër, det dhe tokë. Pas sulmit të britanikëve më datën 14 korrik 1982, forcat argjentinase në ishuj kapitullojnë.

Gjatë viteve 1998 dhe 2002 vendin e përshkruan një krizë e rëndë ekonomike me një rënje prej 20% të zhvillimit ekonomik.

Argentina përbëhet nga njëzet e tre provinca dhe një qytet autonom. Qyteti dhe provincat kanë kushtetutën e tyre, por ekzistojnë nën një system federal. Ndarjet administrative të Provincave janë departamentet dhe Bashkitë, me përjashtim të Provincës së Buenos Aires, që është e ndarë në pjesëza. Qyteti i Buenos Aires është i ndarë në komuna.